1939-1950: Johannes Marius

Dwars door de Betuwe loopt in een rechte lijn van Ochten in N.O. richting naar “De Spees” de zoogenaamde Liniedijk, ter lengte van ca. 4 K.M. De breede dijk aan de oostelijke zijde beschermd door een ca. 15 Meter breede gracht behoorde ten tijde van Prins Maurits tot een belangrijk stelsel van verdedigingswerken in deze streken. En aangezien het Bureau Stellingbouw reeds eenige moderne kazematten en gietstalen koepels in deze dijk had ontworpen, resp. in aanbouw had, scheen het welhaast geen vraag meer of deze lange en rechte dijk, dwars door het polderland, zou de toekomstige frontlijn moeten worden! Een frontlijn, welke ik in een modernen oorlog uit den booze achtte. Maar een Besluit moest worden genomen. Mijn regiment moest aan het werk, de voorloopige Verdedigingsbevelen moesten worden uitgegeven. Een aanval uit het oosten kon immers elken dag losbarsten. En in November 1939 is het dan ook bijna zoo ver geweest. Dus werd de Linie frontlijn.
Ik deelde mijn regimentsvak in in twee bataljonsvakken, rechts: een breeder vak (Vak Spoorbaan) achter de te verwachten inundatie; links: een smaller vak (Vak “De Spees”) ca. 1000 M. breed en evenwijdig loopend met den Rijn en den Zuidrand van den Grebbeberg. Behalve dus de frontlijn werden nog meerdere lijnen in het terrein met de ondercommandanten vastgesteld als de stoplijn, een grendellijn, een lijn voor de tusschenverdediging en de voorposten weerstandslijn. Een uiteenzetting van de beteekenis van al deze lijnen zou mij te ver en tot technische details voeren, dus laat ik het hierbij. Al deze gegevens werden in mijn Verdedigingsbevel vastgelegd, een bevel dat uitgroeit tot een lijvig geheel. Het bevat de gegevens omtrent de sterkte van de bezettingen in de twee Vakken van de Hoofdweerstandsstrook, dus ook van de toe te voegen zware mitrailleurs, mortieren, 6 veld- en pantserafweerkanonnen; de sterkte en opstelling van de regimentsreserve; de sterkte en de wijze van bezetting van de voorpostenstrook.

Voorts bevat dit bevel aanwijzingen omtrent vechtwagen bestrijding, wederzijdsche vuursteun der Infanteriewapenen, ook met de nevenregimenten, waaruit dan weer de vuurplannen kunnen worden opgebouwd. Ten slotte vindt men in dit bevel aanwijzingen voor de telefonische en optische verbindingen, de geneeskundige verzorging, munitieaanvulling enz, Een voornaam punt is ook het uitleven van de bevelen voor de versterking van het terrein, graafwerk, bouw van mitrailleurnesten, schuilplaatsen, commandoposten, hindernissen, schijnstellingen, camouflage.

Gedurende de mobilisatie 1914/18 heb ik persoonlijk gedurende 4 1/2 jaar uitstekend een les gehad in de praktijk van de versterkingskunst, zoowel in West Noord Brabant, als later op Walcheren en op Zuid Beveland. Deze ervaring kwam mij nu uitstekend te pas bij’ het opleiden van mijne officieren en onderofficieren tot leiders en uitvoerders van pionierwerkzaamheden. Pionieren wordt in ons Leger in vredestijd onvoldoende beoefend. Bij een inspectie door den toenmaligen O.L.Z., den Generaal L. H. Reynders en kort daarop door den C.V., den Luitenant-generaal J. J. G. Baron van Voorst tot Voorst, gelukte het mij toezeggingen te ontvangen voor het aanschaffen van meer gereedschap als schoppen, kruiwagens en kruiplanken, van meer hout, van meer schepen met zand en van tewerkstelling van meer burgerarbeiders. Spoedig verrezen nu meer aarden gevechtsopstellingen, zoowel in de breedte als in de diepte, zoowel in de Hoofdweerstandsstrook als in de Voorpostenstrook. Maar nog was ik niet tevreden. Persoonlijk gevoelde ik meer voor betonbouw. En herhaaldelijk had ik hierover al met mijne chefs gesproken.

In den laten avond van 9 Mei 1940 kreeg ik van C. Brig. A. bericht, dat vanaf de grens zeer verontrustende berichten kwamen en werd mij gelast onmiddellijk met mijn regiment de stelling te bezetten. Ik gaf de noodige bevelen en op 10 Mei om 2.00 kon ik mijn chef rapporteeren, dat de stelling, zoomede alle oorlogscommandoposten volledig waren bezet. Mijn Cp. bevond zich in een versterkte kelder van den Huize “Leuvestein”, aan den Kunstweg Kesteren-Lienden. Een groot aantal onderkomens van hout en met aarde en plaggen afgedekt, gebouwd in de omringende boomgaarden en daarmede aan ’s vijands luchtverkenning onttrokken, bood werkruimte en legering aan het talrijke personeel van den regiments staf.

Om ca. 4.00, terwijl ik de opstellingen rondom mijn Cp. inspecteerde, werden plotseling zeer sterke eskaders Duitsche vliegtuigen waargenomen, die op groote hoogte van Z.O. naar N.W. over Kesteren vlogen. Dit moest wel oorlog met Duitschland beteekenen en kort daarop bereikte mij dan ook een desbetreffende mededeeling van C. Brig. A.
Helaas ontbrak ons verdragend luchtdoelgeschut. Wij konden dus slechts vuren op de zooveel lager vliegende verkenningstoestellen.
Om 5.10 kon aan den Brig. C. worden bericht: “Vijandelijk vliegtuig stort na beschieting onzerzijds brandend omlaag op ca. 300 M. van mijn Cp.”
Ik laat over dezen 10 Mei nog eenige berichten volgen:

Zondag 12 Mei 1940, Eerste Pinksterdag.
Om ca. 11.00 treedt de vijand opnieuw tegen mijne voorposten op, thans tegen de opstellingen nabij de Halte Opheusden aan den Spoorbaan Nijmegen Kesteren. Ons pantserafweergeschut stelt eenige vij. gepantserde auto’s buiten gevecht. Deze opstelling ligt daarna onder een zeer hevig Duitsch artillerievuur, waardoor een kanon vernield wordt, doch de bediening ongedeerd te voorschijn komt. Een ander stuk wordt door mij ter vervanging gezonden. Om 11.25 is de telefoonverbinding met de Voorposten wederom verbroken. Toch ontvang ik het bericht, dat de vijand tegen den middag tegenover de Vpn. is geweken en trachten mijn Wielrijders patrouilles opnieuw voeling met de Duitschers te krijgen. Om 17.00 wordt mij bericht, dat vijandelijke pantserwagens oprukken van Zetten naar Andelst.
Dit wat de voorpostenstrook aangaat. De beide vakken van de Hoofdweerstandsstrook hebben zoowel gedurende den morgen als den namiddag herhaaldelijk aan vij. artilleriebeschietingen bloot gestaan, zonder dat noemenswaardige schade werd aangericht.
Te 17.30 bleek uit binnengekomen berichten, dat de vijand ten Noorden van den Rijn was doorgedrongen tot in de oostrand van de Grebbebosschen.

Dit gaf mij aanleiding om in de opstelling van mijn regiment eenige ingrijpende veranderingen aan te brengen.
I. De Regiments reserve, bestaande uit een tirailleurcompagnie met toegevoegde wapenen, welke vóór en achter den hoogen spoordijk Kesteren Rhenen front OOST was ingegraven, deed ik van front verwisselen. Dit detachement, nog versterkt met eenige Pantserafweerkanonnen, ontving de opdracht stelling te nemen achter de Marsdijk (een dijk zuid van en evenwijdig aan den Rijn) à cheval van den spoordijk Kesteren-Rhenen, front NOORD. Hoofdtaak beletten, dat vijandelijke strijdkrachten den Rhenenschen spoorbrug en den Rijn zuidwaarts overschrijden. De benaming Regiments reserve werd gewijzigd in Detachement Rhenensche Spoorbrug.
II. Om mijn langen open linker flank aan den Rijn en tegenover den Grebbeberg tusschen voorposten en frontlijn te dekken vroeg en verkreeg ik van den Brig. C.versterking uit de Brigade-reserve en wel een mitrailleurcompagnie. De commandant kreeg opdracht den vijand te beletten den Rijn te overschrijden en voorts alle zich op den rechter Rijnoever vertoonende vij. doelen onder vuur te nemen.

Maandag 13 Mei 1940, Tweede Pinksterdag.
Na een rustigen nacht werd vanaf 5.00 een hevig geschutvuur gehoord uit noordelijke richting.
Om 7.50 bericht ontvangen van C. rechter neven regiment (44 R.I.) dat hij onder vijandelijken druk zijne voorposten heeft moeten terugnemen.
Een vijandel. batterij, gedurende den nacht aan de overzijde van den Rijn, ter hoogte van het Pontveer naar Opheusden in stelling gekomen, wordt door ons artillerie en infanterievuur gedwongen zich naar Wageningen terug te trekken. Alle vijandel. verkeer van automobielen, patrouilles, ordonnansen langs den Rijndijk, zuidel. van den Grebbeberg wordt door ons vuur onmogelijk gemaakt. Wel bestrijdt de vijand ons met mortiervuur, hetgeen ons eenige gewonden kost.
Sedert omstreeks 8.00 zijn de telefonische verbindingen met alle ondercommandanten verbroken. Berichten gaan thans per motor ordonnans en naar de Voorposten ook per postduif, hetgeen zeer omslachtig en tijdroovend is.
Om 12.18 bericht ontvangen van regimentsuitkijkpost (Reg. U.P.) dat Rhenen en het terrein noord hiervan onder hevig vij. avu. ligt. Onder verwijzing naar dit bericht en andere soortgelijke mededeelingen door mij ontvangen, dat vij. troepen in de richting van Rhenen oprukken wordt door mij aan C. Brig. A. voorgesteld C.-IV Div. te verzoeken de Rhenensche spoorbrug te doen springen. Om ik van C. Brig. A. bericht, dat mijn voorstel aan C.-IV Div. is doorgezonden.

Om 13.30 wordt mij door mijn Reg. U.P. gemeld, dat op ca. 200 M. oost van de Kerk van Rhenen hevig door de Nederlandsche troepen met de Duitsche wordt gevochten. juist toen ik om ca. 14.00 mijn zeer hoog gelegen uitkijkpost beklom, verschenen achter elkaar 27 zware Duitsche bommenwerpers, die op den westrand van den Grebbeberg hunne bommen afwierpen. Enorme hooge zwarte rookkolommen, waaruit hier en daar de vlammen hoog oplaaiden, zijn zichtbaar.
Om 16.20 ligt het detachement Rhenensche Spoorbrug onder zeer zwaar artillerlevuur. Even later blijkt, dat onder dekking van dit vuur Duitsche troepen met zware mitrailleurs het noordelijk bruggehoofd van de brug, zoomede de brugwachtershuisjes hebben bezet. Welgerichte schoten van een sectie 46 Comp. Mortieren doet de huisjes inééntuimelen.

Ik heb nog niet vermeld, dat op 11 Mei om 13.40 het Opheusdener Pontveer nog onvermeld en in alle rust aan den noordel. Rijnoever lag. Toen op mijn verzoek aan C. IV Div. door tussenkomst van C. Brig. A. ruim 4 uren later nog geen gevolg was gegeven om de pont te doen zinken, heb ik C. Vak De Spees opdracht gegeven de pont door vuur van Zware Mitrailleurs onklaar te maken. De pont trotseerde echter deze kogelregen. Daarop is om 18.38 de pont door middel van een Pantserafweerkanon tot zinken gebracht. En juist in tijds.

Zoo had ik om 18.00 een bespreking met C. 11 46 R.I. (C. Vak De Spees) en om 18.25 voerde ik een overeenkomstig gesprek met C. III 46 R.I. (C. Vak de Spoorbaan).
Klokslag 19.00 was het uit met de rust en brak de hel plotseling over mijn geheele vak los.
C. Vak De Spoorbaan meldt om 19.00 “Hevig vijandelijk artillerievuur uit de richting Druten.”
C. Vak De Spees meldt om 19.05: “Liggen onder hevig vijandelijk artillerievuur uit de richting, Wageningen.”
En vrijwel gelijktijdig bengsde en kletterde het ook rondom mijn Commandopost uit de richting Grebbeberg.
Om 19.30 ontving ik van C. Brig. A. de Bevelen voor den Terugtocht, bevelen welke ik helaas al had verwacht. De terugtocht moest onmiddelijk worden aangevangen, met dien verstande, dat de lijn Tiel-Amerongen niet voor 22.00 mocht worden overschreden.
Nadat ik de bevelen voor den terugtocht aan C. Staf 46 R.I. en aan Cn. 11 en 111 46 R.I. had verstrekt, werd begonnen de Commandopost te ontruimen.
En zoo moest ik een stuk van de Betuwe aan den vijand prijs geven, een stuk vaderlandschen bodem, dat mij in al die maanden lief was geworden.

Dinsdag 14 Mei 1940.
Ik verlangde zelf wel heel erg naar wat rust na deze vier lange dagen en nachten vol zorgen en beslommering. Maar als Commandant van het Kantonnement Vianen wilde ik toch eerst nog persoonlijk mijne maatregelen treffen. Want behalve mijn eigen regiment met de toegevoegde wapenen en ook het thans teruggekeerde Ie bataljon moest in het kleine voormalige vestingstadje Vlanen legeringsruimte toegewezen worden aan 8 G.B. (8e Grens bataljon), 6 I R.H. (6e Escadron, Ie Regiment Huzaren), 6 Comp. Lu mitr. (6e Compagnie Luchtdoelmitrailleurs), 9 C.P. (9e Compagnie Pioniers), en een Det. A.A.tr. Brig. A. (Detachement Aan en Afvoertroepen Brig. A.).
Aan de Bataljons commandanten en aan de Commandanten van de op zich zelf staande binnen marcheerende troepen werden de rayons aangewezen, welke voor de legering van hun onderdeel bestemd waren. Tevens werd gelast, dat niemand zich op straat mocht bevinden. Voorts dienden alle voertuigen onderdeelsgewijze in de zijstraten te worden opgesteld. Zoodoende bleef de zeer breede Voorstraat, die het stadje van Noord naar Zuid doorkruist, vrij voor doorgaand verkeer. In deze Voorstraat was mijn Cp. gevestigd en tevens bevond zich in het Gebouw van het Kantongerecht, ook in de Voorstraat, de Politiewacht onder bevel van een officier, die voor het handhaven van rust en orde in het Kantonnement diende zorg te dragen.

Het werd al spoedig stil in het stadje. Men sliep of rustte binnenshuis. Tegen 11.00 was het met de rust gedaan. Duitsche vliegtuigen schoten onafgebroken met mitrailleurs in de straten of lieten lichte bommen vallen, waardoor toch nog in den loop van den dag eenige gewonden zijn gevallen.
Om 16.30 ontving ik het bevel om mij om 17.00 bij C. Brig. A op diens Cp. te vervoegen. De Kolonel van Voorthuijsen deelde aan de Regiments commandanten van zijne Brigade mede, dat wij thans waren ingedeeld bij 111 L K. (Commandant de Generaal Majoor van Nijnatten). De Kolonel achtte de toestand ernstig en met het oog op het luchtgevaar werd het niet wenschelijk geacht de troepen gedurende den nacht in de kwartieren te laten verblijven. De brigade zou in verzamelvorm den nacht doorbrengen in de open lucht, buiten de bebouwde kommen van het legeringsgebied.
Aan mij werd opgedragen 46 R.I. in colonne met groote afstanden op te stellen in de boomgaarden oost van den weg langs het Merwedekanaal, front zuid, met het hoofd bij de Biezenmolensche Brug.

Ik keerde terug naar mijn Cp. te Vianen, waar ik intusschen de Bataljons commandanten had doen bijeen komen. juist nadat ik mijne bevelen aan mijn ondercommandanten had uitgegeven en gelast, dat de bevolen verzamelvorm onmiddellijk moest worden ingenomen, kwamen er geruchten door, dat Rotterdam brandde en dat de Nederlandsche troepen de wapenen zouden hebben neergelegd. Kort hierop ontving ik van C. Brig. A. het bevel:
“Verzamelvorm niet innemen, troepen blijven legeren in hun rayons.”

En weer niet veel later kwam de droeve mededeeling van den Brigade Commandant, den Kolonel van Voorthuijsen, dat Nederland heeft moeten capituleeren. Zie in dit verband ook het Bericht van den Reserve kapitein der Artillerie Mr. J. M. Pilaar met betrekking tot het overbrengen van deze mededeeling namens C. III L. K. aan C. Brig. A.

(Woensdag 15 mei 1940)
Den volgenden morgen hoorde geheel 46 R.I., officieren, onderofficieren en manschappen met ontroering de Proclamaties aan van Commandant Veldleger, van Commandant Brigade A. en van mijzelf, waarbij het vertrek van H.M. de Koningin werd medegedeeld en de afgedwongen capitulatie onder bedreiging met verwoesting van al onze groote steden, naar voorbeeld van Rotterdam.
Wij waren dus krijgsgevangen en moesten wapens, munitie en alle voertuigen inleveren. Erg gebrand waren de Duitschers op onze paarden, op de pantserafweerkanonnen en ook op de keukenwagens. Een belangrijk deel van de wapens en de munitie was tevoren reeds in de Lek en in mestputten verdwenen. Maar er bleef toch nog veel over, dat met schepen naar Gorcum moest worden afgevoerd. Een Escadron van een Duitsche Verkennings afdeeling was met onze bewaking in Vlanen belast. Wij hebben in het geheel geen hinder van deze Duitschers ondervonden en konden ons vrij in het kantonnement Vlanen bewegen. Na verloop van een tiental dagen werd ditmaal in twee dagmarschen naar ons oorspronkelijk rayon Ingen Kesteren Opheusden teruggemarcheerd. Onderweg was het regiment ingekwartierd in Zoelmond en Ravenswaay.

Geleidelijk aan werd 46 R.I. gedémobiliseerd. Enkele officieren gingen over naar den Opbouwdienst, de meesten gingen gelukkig naar huis en zelf trok ik 30 Juni 1940 voorgoed mijn uniform uit.
Of het voor goed zou zijn?

Ik heb al die jaren het tegendeel gehoopt, al die lange jaren van de bezetting, waarbij ik een korten tijd in het Oranje Hotel heb doorgebracht, in één cel met twee dappere jonge kerels, Ir. van Hattem uit Den Haag en Spanjer uit Amsterdam, die beiden wel wisten, dat hun dagen geteld waren en die zich zoo geweldig kranig hebben gedragen.

Nadat ik uit het Oranje Hotel was ontslagen, mijn huis te Wassenaar en later ook dat te Epe (G.) door de Duitschers was gevorderd, heb ik met mijn gezin aan boord van een intusschen aangekocht woonschip nog eenige jaren door het land gezworven. Ten tijde van de bevrijding 5 Mei 1945 lagen wij in een achterafsloot te Sassenheim.

Toen bleek, dat het Legerbestuur geen prijs meer stelde op de medewerking van de oudere officieren, was ik wel pijnlijk getroffen. Om na een dienstverband van bijna 45 jaren, zoo zonder meer aan den dijk te worden gezet, het griefde mij wel heel erg. Totdat geheel onverwacht, met de eerste post van 10 Mei 1947 het navolgend schrijven van Z.E. den Minister van Oorlog mij bereikte:

Alvorens mijn Bericht te beëindigen, wil ik toch nog een enkel woord aan mijn medewerkers wijden.

Daar was in de allereerste plaats de kapitein M.A.A. Strijers, die vanaf het begin van de mobilisatie tot omstreeks 23 April regiments-adjudant, dus mijn rechterhand was geweest. Hij was lichamelijk niet sterk, doch was overigens een voortreffelijk medewerker. Op advies van den regimentsarts moest hij 6 weken volledig rust nemen en dus vertrok hij naar Epe, zijn woonplaats.
Daar zat ik dan nu met elken dag kans op een oorlog en geen van de res. kapiteins van mijn regiment (beroepskapiteins had ik niet meer) geschikt om den kapitein Strijers voor langeren tijd te vervangen.

Tot daar, einde April een comp. PAG (Pantser Afweer Geschut) min twee Sectiën op mijn regiment gedirigeerd werd; het geheel stond onder bevel van den kapitein L.T.F.J.S. van Embden. De lezer zal zich herinneren, dat ik einde Maart 1940, ter gelegenheid van het bezoek van den O.L.Z., den Generaal Winkelman (zie introductie) naar aanleiding van diens vertrouwelijke mededeelingen om meer Pantserafweerkanonnen gevraagd had. Nu kreeg ik niet alleen de kanonnen, maar wat nog veel belangrijker was, een kapitein adjudant. Het zal U wel duidelijk zijn, dat ik den kapitein van Embden onmiddellijk tot regiments adjudant bestemde, al had hij aanvankelijk niet veel animo voor deze functie. Hij meende namelijk als een kat in een vreemd pakhuis te komen. Ik heb daarop eenige dagen lang met den kapitein van Embden mijn geheele vak tot in de verste uithoeken doorkruist en met hem alle opstellingen bezocht en toegelicht welke taken aan de onderscheidene wapenen waren toebedeeld, hetgeen nader aan de hand van kaarten en vuurplannen werd verduidelijkt. Inderdaad brak eenige dagen later de verwachte oorlog uit. Maar ik aarzel niet te verklaren, werking tusschen den kapitein van Embden en mij gedurende de oorlogsdagen en ook later niets heeft ontbroken en dat wij, die elkaar vroeger niet kenden, groote vrienden zijn geworden.

En dan wil ik hier gaarne herdenken al wat officieren, onderofficieren en manschappen van de drie bataljons en de toegevoegde wapenen hebben gedaan; zij hebben een groote plichtsbetrachting en goede discipline getoond en de nachtelijke terugtocht van 13 op 14 Mei, van ca. 50 K.M. van uit het gebied om Kesteren naar Vianen na vijf dagen en nachten onafgebroken dienst, zonder aflossing, grenst aan het ongelooflijke.

Met evenveel genoegen denk ik terug aan veldprediker en aalmoezenier, aan den regimentsarts en zijn zes bataljonsartsen, aan den paardenarts en aan den officier, belast met het toezicht op het automateriaal. Zij verdienen lof; zij behoorden tot de ouderen, zij hadden meer ervaring en zij wisten zoo noodig zelfstandig te handelen.

Op mijn Cp. had ik een aantal officieren te werk gesteld, o.m. als plv. regiments adjudant, als ultkijk officier en eenige officieren ten behoeve van de registratie en sorteering van de vele inkomende en uitgaande berichten, want dit werk ging dag en nacht door.

De President van Liberia had mij eens bij een bezoek aan een Stamhoofd in de binnenlanden voorgesteld als “This white man, who has my ears and eyes in a country very far away, where the gin comes from.”
Ik had dat van die ooren en oogen goed onthouden en ik had dat verhaaltje telkens weer opnieuw bij theorieën aan mijn officieren voorgehouden. Het heeft geweldig ingeslagen en men begreep, dat wanneer men van mij bevelen wenschte te ontvangen vanuit de duisternis van mijn Cp. en over het ledig gevechtsveld, men berichten diende te zenden en nog eens weer berichten, ook negatieve vanuit het voorterrein, de frontlijn en de flanken.

Het gevolg is geweest, dat toen de oorlog eenmaal was uitgebroken de telefoon in mijn Cp. roodgloeiend stond en dat het Register voor Inkomende en Uitgaande Berichten en Bevelen tot een dik boek is uitgegroeid. Ik heb dit boek in mijn veilige bewaring behouden, waarbij ook nog zijn te voegen vele motorordonnansberichten en enige postduivenmeldingen van de Voorposten d.d. o.m. 13 Mei, 11.30. Belangrijke berichten werden doorgegeven aan J 67 (Jan 67), de schuilnaam voor C. Brig. A. Alle onderdeelen hadden een schuilnaam, zelf was ik Lodewijk 87.

Maar Jan 67 komt zelf maar sporadisch als afzender van een Bericht of Bevel voor. Men is daar dus schijnbaar wel tevreden geweest over 46 R.I.
Bepaald enthousiast bleek men daar na den oorlog over de prachtige en goede berichten, die het Brigade Hoofdkwartier door mijne zorgen had doorgekregen en daarvan een dankbaar gebruik had gemaakt om ook C IV Divisie in te lichten, die vrijwel geheel verstoken moet zijn gebleven van berichten uit zijn eigen voorste lijn.